حوزه علمیه نیشابورنیشابور از شهرهای تاریخی ایران است که سابقه آن به دوره ساسانیان می‌رسد. این شهر روزگاری مرکز خراسان بوده و در دوره امویان و عباسیان «ابرشهر» و «ایرانشهر» نیز می‌گفته‌اند که بر روی سکه‌های آن زمان نقش بسته است.(گویا نام «ایرانشهر» فقط عنوان دولتی یا رسمی و افتخاری آن شهر بوده است.) [۱]
لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ص۴۰۹.
یکی از ارکان رشد نیشابور،حوزه علمیه آن می‌باشد که به دو دوره تقسیم می‌شود. دوره اول از زمان ورود امام رضا (علیه‌السلام) تا قرن هفتم می‌باشد و دوره دوم، حوزه علمیه نیشابور مصادف با حمله مغول به ایران دچار افول و رکود می‌شود، البته این رکود بعد از روی کار آمدن صفویه از بین رفته و رو به گسترش می‌پاید. ۱ - دوره پیدایش و شکوفاییاین شهر از قرن دوم پذیرای خاندان پاک پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده که سیدعبدالرزاق کمونه شماری از آنها را نام برده است. [۲]
کمونه‌حسینی، عبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و بزرگان صحابه و تابعین، ص۳۴۲ـ۳۴۶.
بدین ترتیب علمای شیعه از قرن دوم تا هشتم در این شهر حضور داشته‌اند.ورود امام رضا (علیه‌السّلام) به نیشابور و ذکر حدیث سلسلة‌الذهب در آن سامان از ویژگی‌های خاص شهر است که نام نیشابور را در کتب حدیثی نیز داخل کرده و نامش را جاودانه ساخته است. [۳]
رک: عرفان منش، جلیل، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا (علیه‌السلام) از مدینه تا مرو، جلیل عرفان منش، ص۱۲۴ـ۱۳۶.
بدین ترتیب قدمت حوزه علمیه نیشابور به عصر امامت می‌رسد که در قرون بعد نیز مرکزیت خود را تا یورش مغول حفظ کرده است. نام برخی از بانیان و ساکنان بعضی از مدارس قرن پنجم تا هفتم ما را به این موضوع هدایت می‌کند که در این عصر شماری از مدارس علمیه خاص شیعیان امامیه بوده است. ۱.۱ - حوزه‌های علمیه قرن دوم تا هفتماسامی آنها به قرار زیر است: ۱. مدرسه سبوری: این مدرسه در باب عزره پیش از سال ۴۶۳. ق دایر بود و مدتی زوزنی بحاثی در آنجا اقامت داشت. ۲. مدرسه شحامی: این مدرسه متعلق به قبل از سال ۴۷۰. ق است. ۳. مدرسه احمد ثعالبی: محمد بن محمد بن احمد ادیب ابوجعفر شاماتی در سال ۴۷۴. ق در آنجا مدفون شد. ۴. مدرسه حداد سنین: ابوالعباس صوفی (متوفی ۴۷۸. ق) خادم الفقرای مدرسه بود. ۵. مدرسه مشطی: علوی حسینی (مقتول ۴۸۰. ق) هنگام ورود به نیشابور مدتی در آنجا اقامت گزید. ۶. مدرسه ابوعلی ابوالحسن علوی: این مدرسه قبل از ۴۸۰. ق احداث گردید. ۷. مدرسه ابوالحسن صندلی: وی پس از وفات در سال ۴۸۴. ق در مدرسه خودش دفن شد. ۸. مدرسه ابی علی دقاق: ابومحمد الواحی (متوفی ۴۸۶. ق) مدتی در آن مدرسه ساکن بود. ۹. مدرسه منشکی: بانی آن، صدیق بن عبدالرحمن المنشکی (متوفی ۴۸۶. ق) است. ۱۰. مدرسه در مربعه الکرمانیة: ابوحاتم خطبی (متوفی ۴۸۸. ق) بانی و مدرس آن بود. ۱۱. مدرسه محمد بن منصور: ابن‌النسوی معروف به عمید خراسان (متوفی ۴۹۴. ق) بانی آن بود. ۱۲. مدرسه بیهقی: متولی آن محمد بن مامون بن علی ابوبکر ابیوردی (متوفی ۴۹۴. ق) بود. ۱۳. مدرسه جاجرمی: ابوعلی جاجرمی (متوفی ۴۹۷. ق) بانی مدرسه فوق بود. ۱۴. مدرسه سالم نیشابوری: این مدرسه واقع در نزدیکی باب جامع قدیم، پیش از ۴۹۷. ق عمارت گردیده بود. ۱۵. مدارس امیر اسفهسالار: امیراسفهسالار سیف‌الدین ابونصر محمد بن ابی‌الخیر، اهل خسروجرد، در نیشابور مدارس، مساجد و رباطاتی بنا کرد. وی در سال ۵۱۰. ق درگذشت. ۱۶. مدرسه عمادیه: مجلس املای ابوسعید بحیری (متوفی بعد از ۵۰۱. ق) بعد از نماز در آنجا برگزار می‌شد. ۱۷. مدرسه سلطانیه: احمد الناصحی القاضی (متوفی ۵۱۵. ق) و ابوالفتح ادریس بن علی البیاری از مدرسین آن بودند. ۱۸. مدرسه دروازه عراق: امام سعید ابوعلی الفضل بن الحسن طبرسی در سال ۵۲۳. ق مدرس آن مدرسه بود. ۱۹. مدرسه سردیه: ابن‌فندق در شرح حال احمد بن علی بن احمد بیهقی به این مدرسه اشاره می‌کند. ۲۰. مدرسه خاتون مهد عراق ۲۱. مدرسه حسین بیهقی ۲۲. مدرسه در جوار مسجد رجا ۲۳. مدرسه شرفیه ۲۴. مدرسه رمجاریه [۴]
سلطانزاده، حسین، تاریخ مدارس ایران، ص۱۴۴ـ۱۴۷.
۱.۲ - حوزه‌های علمیه قرن قرن هشتمدر اواسط قرن هشتم چهار مدرسه در کنار مسجد جامع نیشابور که در وسط بازار واقع بود، قرار داشت و گروه انبوهی از طلاب در این مدارس به تحصیل اشتغال داشتند. [۵]
شمس الدین، ابن‌بطوطه، سفرنامه ابن‌بطوطه، ج۱، ص۴۴۲.
شیخ آقابزرگ بالغ بر بیست تن از فرزانگان شیعه در قرن پنجم را نام برده [۶]
النابس، ص۲۰۱.
که در قرن ششم بر تعداد آنها افزوده شده است. [۷]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الثقات العیون، ص۳۲۲ـ۳۲۳.
لیکن در قرن هفتم تنها از پنج عالم شیعی یاد می‌کند [۸]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الانوار الساطعة فی المائة السابعه، ص۱۹۴ـ۱۹۵.
و تعداد آنها در قرن هشتم به دو نفر تقلیل می‌یابد. [۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الحقائق الراهنة، ص۲۳۱.
۲ - دوره افول و ظهور دوبارهچنانکه پیداست در قرن نهم این حوزه به حالت رکود رسیده و یا نامی از عالمان آن به دست ما نرسیده است. لیکن پس از استیلای صفویان شیعه در عرصه فرهنگی مطرح شده است و پس از آن تا دوره معاصر با رشد روز افزون تفکر شیعی و تربیت فرزانگان در آن دیار روبه رو هستیم. مدرسه گلشن و مدرسه درب مسجد از مدارس این دوره می‌باشند. [۱۰]
سلطانزاده، حسین، تاریخ مدارس ایران، ص۳۵۹.
۳ - پانویس
۴ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه نیشابور»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۸/۱۶. |